To nie ja: arteterapia

Nie możemy żyć w izolacji, uwięzieni w sobie. Możemy natomiast nauczyć się bardzo wiele, jeśli rozpoznamy się w inności – bo Inny również kocha i nienawidzi, boi się i bywa odważny, dokładnie tak jak ty i ja, chociaż i on, i ona, i ty, i ja różnimy się kulturowo. I właśnie dlatego możemy się nawzajem od siebie uczyć: jesteśmy inni, chociaż tacy sami.

Augusto Boal

Warsztaty arteterapeutyczne dla młodzieży cudzoziemskiej

Weronika Brączek

Myśląc o arteterapii utożsamiam się z poglądem, że „wszyscy ludzie są zdolni do ekspresji twórczej, przy czym jej efekt nie jest tak istotny, jak związany z nim proces terapeutyczny”1. Wierzę, że ten proces pomaga ludziom bez względu na wiek, kraj pochodzenia czy wyznanie. Arteterapia pomaga mi lepiej zrozumieć w sposób niewerbalny myśli i odczucia moich podopiecznych. Dla nich jest bezpiecznym narzędziem do wyrażania przeżyć i emocji. Tych związanych z aktualną sytuacją (zamieszkanie w ośrodku dla cudzoziemców), jak również tych związanych z bagażem doświadczeń przywiezionych do Polski. Dzięki pozbawionej oceny ekspresji artystycznej nawiązujemy dialog, który pozytywnie ich wzmocnia i umożliwia przepracowanie trudnych przeżyć.

Studium przypadku

Dzięki współpracy z Fundacją dla Wolności i z Drama Way Fundacją Edukacji i Kultury przeprowadziłam cykl warsztatów. Miejscem pracy był ośrodek dla cudzoziemców na Targówku w ramach. Projekt zatytułowaliśmy „TO MI GRA – aktywizacja obywatelska młodzieży”. Warsztaty były opracowywane i współprowadzone z Adamem Gąseckim – psychologiem i specjalistą zajmującym się teatrem zaangażowanym społecznie.

Naszym głównym celem było zaktywizowanie młodzieży. Zaproponowaliśmy im działania na rzecz polskich i cudzoziemskich rówieśników oraz ich rodzin. Zajęcia odbywały się raz w tygodniu przez trzy miesiące. Grupę tworzyła młodzież w wieku od 14 do 18 lat z Czeczeni i Ukrainy. Były wśród nich osoby, które mieszkają w ośrodku ponad rok, jak również takie, które przyjechały do Polski kilka miesięcy temu.

Ważnym celem pracy było zwiększenie pewności siebie i samooceny uczestników. Korzystając z narzędzi i technik arteterapii, młodzież mogła w bezpiecznej i znanej sobie przestrzeni wypowiadać się na temat swoich doświadczeń. Wyrażać emocje poprzez ruch, rysunek, rzeźbę czy dramę.

Istotnym aspektem warsztatów była integracja grupy i wzrost poczucia odpowiedzialności za zaangażowanie jej w działania wspólnotowe. Wielokrotnie podczas zajęć podkreślane było jak bardzo inspirującą i ważną rolę odgrywa grupa. „Młodzi eksperci” dzieląc się swoim wartościami, opiniami, ale i obawami, mogli poprawić przestrzeń dla innych osób mieszkających w ośrodku. Stać się niejako współtwórcami i gospodarzami tego miejsca.

Ostatnim celem warsztatów było zwiększenie u młodzieży motywacji współtworzenia działań związanych z tematyką społeczeństwa wielokulturowego.

Metoda i etapy

W czasie warsztatów starałam się łączyć różne techniki. Skupiałam się na metodach i wartościach teatru zaangażowanego społecznie: aktywizacji uczestników, dialogu, tolerancji, szacunku dla różnorodności2. Zajęcia dzieliły się na trzy następujące po sobie bloki.

1. Warsztaty zbierania opowieści do interaktywnego Teatru Forum

Celem tego etapu było szukanie doświadczeń i opowieści uczestników do nowego spektaklu. Jego bohaterami miała być młodzież polska i cudzoziemska, a tematem – jej problemy rówieśnicze i rodzinne. W warsztatach brali udział również aktorzy oraz reżyser, zaangażowani później w tworzenie spektaklu. Zebrany materiał posłużył pomógł aktorom poznać specyfikę środowiska kreowanych postaci, a tym samym stworzyć realistyczny scenariusz.

2. Warsztaty tworzenia przez młodzież materiałów edukacyjnych

Materiały dotyczyły różnych sytuacji, z którymi się spotykają cudzoziemcy w Polsce. Młodzież decydowała, jakie treści warto przygotować, tak aby u odbiorców spektaklu podnieść poziom kompetencji potrzebnych do funkcjonowania w wielokulturowym społeczeństwie. Młodzi migranci stworzyli m.in. komiks, listę rad czy wiersz obrazujące postawy ułatwiające integrację. Wszystkie materiały zostały zredagowane i uzupełnione o komentarz merytoryczny Magdaleny Zaborowskiej.

3. Wydarzenie w społeczności ośrodka

Zadaniem młodzieży było zorganizowanie wydarzenia w swojej społeczności lokalnej. Jednym z elementów był pokaz Teatru Forum, połączony z prezentacją i rozdaniem uczestnikom materiałów edukacyjnych. Młodzież zajmowała się również promocją wydarzenia w swoim otoczeniu. Dodatkowo zaplanowała inne aktywności, wykorzystując własne zasoby, m.in. prezentując wiersz, piosenkę czy tworząc mural.

4. Podsumowanie

Tydzień po wydarzeniu odbyło się podsumowujące spotkanie, w którym młodzież mogła porozmawiać o poszczególnych etapach warsztatów. W drugiej części zadaniem młodzieży było opowiedzenie za pomocą stworzonej z gipsu maski, co dało im uczestnictwo w zajęciach.

Wnioski

Bardzo ważne przed rozpoczęciem warsztatów arteterapeutycznych było poznanie i zrozumienie specyfiki ośrodka dla cudzoziemców. Bez wcześniejszego doświadczenia pracy w tym miejscu i poczucia zaufania, jakim obdarzają mnie mieszkańcy, miałabym trudności z doborem grupy czy dotrzymaniem harmonogramu. Kluczowa była pomoc Adama Gąseckiego, tłumaczy, administracji ośrodka, Drama Way Fundacji Edukacji i Kultury oraz Fundacji dla Wolności.

Motywowałam młodzież do uczestnictwa w zajęciach, ale musiałam też być wyrozumiała podczas ich nieobecności (wynikała np. z konieczności opieki nad rodzeństwem). Wyrażałam akceptację dla zmniejszonej aktywności, gdy była wynikiem np. emocji związanych z decyzją urzędu o deportacji. Polecenia do ćwiczeń były dość proste i konkretne, także dlatego, że wymagały tłumaczenia na język rosyjski lub czeczeński. Duży nacisk kładliśmy na tak zwaną rundkę rozpoczynającą oraz na rozgrzewki. Sprawiały one grupie dużo radości, były katalizatorem w późniejszych etapach pracy. Bardzo cenne okazały się ćwiczenia Augusto Boala z książki „Gry dla aktorów i nieaktorów”.

Od bohatera do samopoznania

Tematyka zajęć podzielona została na dwa bloki. W pierwszym etapie dobór tematów dotyczył kreowania postaci. Uczestnicy wychodzili od ogółu – stworzenia bohatera – „ich” cudzoziemskiego rówieśnika. Dokonując autorefleksji mogli integrować się z grupą, a następnie wspólnie tworzyć otoczenie wykreowanych postaci. Kluczowym celem w tym czasie był rozwój zaufania i otwartości w grupie, co umożliwiło stworzenie historii. Twórcze poznanie siebie i innych pozwoliło młodzieży w drugim etapie tworzyć osobiste materiały, które były rozdawane w czasie spektaklu. Celem kolejnych zajęć dotyczących np. granic, wewnętrznej mocy i języka, było podniesienie samooceny, doświadczenie siły wewnętrznej i poczucia wsparcia.

Z uwagi, że był to pierwszy cykl zajęć arteterapeutycznych w ośrodku, pewne zagadnienia były celowo pomijane w pytaniach bezpośrednich (jak rozłąka z rodziną czy aklimatyzacja w nowym miejscu). Młodzież wyrażała swoje myśli, doświadczenia i emocje w bezpiecznej dla siebie formie, tworząc historie bohaterów do spektaklu czy dając wskazówki, co ułatwia, a co utrudnia zrozumienie osób pochodzących z innej kultury.

Zajęcia z udziałem reżysera i aktorów (wśród nich cudzoziemskich rówieśników, niemieszkających na co dzień w ośrodku), jak również udział w premierze filmu „Moja walka” z Mamedem Khalidovem były dla uczestników bardzo ważne i inspirujące. Fakt, że to aktorzy przyszli do nich z „prośbą o pomoc” sprawił, że pewniej wyrażali swoje zdanie i odczucia na kolejnych zajęciach.

Kluczowy był także wybór i wydrukowanie prac zrealizowanych podczas zajęć. Prace plastyczne i literackie opracowane przez graficzkę i opatrzone komentarzem znalazły się w materiałach edukacyjnych rozdysponowanych po spektaklu. Materiały były dostępne w dwóch wersjach językowych (polskim i rosyjskim). To sprawiło, że młodzież mogła zaprezentować je zarówno swoim polskim kolegom/koleżankom, jak i rodzinie.

Dzień otwarty

Oceniam, że udało się zrealizować cel warsztatów związany z aspektami wzmacniającymi poczucie własnej wartości i samooceny. Z biegiem zajęć można było zauważyć drobne zmiany w postawie czy wypowiedziach. Punktem kulminacyjnym było współtworzenie przez uczestników dnia otwartego w ośrodku. Podczas tego wydarzenia młodzież prezentowała zwyczaje, taniec i śpiew ze swoich krajów. Jedna osoba napisała i wyrecytowała wiersz, inna zaprojektowała i namalowała mural. Niektórzy udzielali wywiadów radiu i telewizji.

Wyniki ewaluacji jak również moje obserwacje i rozmowy pokazują, że warsztaty arteterapeutyczne z młodzieżą przynoszą korzyści. Uważam, że powinny odbywać się regularnie. Alternatywą może być prowadzenie zajęć indywidualnych czy w grupach kilkuosobowych.

1. C.A. Malchiodi, Arteterapia, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk 2012, s. 19.
2. www.fundacja.dramaway.pl z dnia 10.02.2019.

O Autorce
Weronika Brączek – absolwentka animacji społeczno-kulturalnej, studium fotografii i arteterapii. W Fundacji Edukacji i Kultury koordynuje działania Teatru Zaangażowanego Społecznie. Z Fundacją dla Wolności związana od 2015 r. jako wychowawca dzieci, trenerka i autorka scenariuszy zajęć lekcyjnych z zakresu migracji.

Tekst powstał dzięki dotacji Fundacji im. Stefana Batorego

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *